“Văn hóa soi đường cho quốc dân đi” 75 năm nhìn lại

Hát Xoan không chỉ phát huy những giá trị văn hóa trong cộng đồng mà còn là loại hình nghệ thuật độc đáo

được biểu diễn phục vụ khách du lịch.

(baophutho.vn) - Ngay từ năm 1943, khi chính thể của nước Việt nam dân chủ cộng hòa chưa ra đời thì Tổng Bí thư Trường Chinh đã soạn thảo bản “Đề cương Văn hóa Việt Nam”. Đây là một bản “tuyên ngôn văn hóa”, “cương lĩnh văn hóa” đầu tiên của Đảng có tính chất hoạch định cho chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam.

Năm 1946, ngay sau lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ nhất được tổ chức vào ngày 24/11/1946 tại Thủ đô Hà Nội. Chủ tịch Hồ Chí minh khai mạc hội nghị, Người chỉ rõ: Văn hóa phải hướng dẫn quốc dân thực hiện độc lập, tự chủ. Văn hóa mới là phải lấy hạnh phúc của đồng bào, sự nghiệp đấu tranh của dân tộc làm nội dung phản ánh, đồng thời phải tiếp thu những kinh nghiệm của văn hóa xưa và nay để xây dựng nền văn hóa mới với ba tính chất: Dân tộc, khoa học và đại chúng. Người cũng nêu rõ vị trí, ảnh hưởng của văn hóa nghệ thuật trong việc giáo dục thế hệ trẻ, xây dựng con người Việt Nam yêu nước, độc lập, tự cường, tự chủ và yêu cầu phải làm thế nào cho văn hóa thấm sâu vào trong tâm lý của quốc dân, nghĩa là văn hóa phải sửa đổi được tham nhũng, lười biếng, phù hoa xa xỉ; văn hóa phải làm cho ai cũng có lý tưởng tự chủ, độc lập, tự do, văn hóa phải làm thế nào cho quốc dân có tinh thần vì nước quên mình, vì lợi ích chung mà quên lợi ích mình. Người khẳng định, số phận dân ta là ở trong tay dân ta. Văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi. (theo báo Cứu quốc số 416 ngày 25/11/1946).

Sau Hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ nhất, một phong trào kháng chiến hóa văn hóa và văn hóa hoá kháng chiến dưới sự lãnh đạo của Đảng đã trở thành cuộc cách mạng mở rộng. Đảng ta xác định vai trò nhiệm vụ to lớn của văn hóa lúc này là phục vụ cho công cuộc kháng chiến. Các đồng chí lãnh đạo Đảng và Nhà nước luôn quan tâm sâu sát đến lĩnh vực văn hóa. Chủ tịch Hồ Chí Minh trực tiếp viết nhiều bài đăng trên tờ Sự thật với các bút danh: C.B.X.Y.Z.A.G. Tổng bí thư Trường Chinh trực tiếp làm Trưởng ban Tuyên truyền Trung ương, kiêm Tổng biên tập tờ Sự thật. Tháng 7 năm 1948, Đảng ta mở Hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ hai tại xã Đào Giã, huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ. Hội nghị diễn ra 5 ngày từ 16 đến 20 tháng 7 năm 1948; tập trung hầu hết các nhà lãnh đạo, nhà văn hóa, văn nghệ sĩ lớn trong toàn quốc về dự. Chủ tịch Hồ Chí Minh quan tâm đặc biệt đến hội nghị này. Ngay trước ngày khai mạc Hội nghị (ngày 15/7/1948), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi thư cho Hội nghị, Người viết: “Trong sự nghiệp kháng chiến kiến quốc vị đại của dân tộc ta, văn hóa gánh một phần rất quan trọng. Từ ngày chính quyền dân chủ thành lập đến nay, các nhà văn hóa ta đã cố gắng và đã có thành tích. Song từ nay trở đi chúng ta cần phải xây dựng một nền văn hóa kháng chiến kiến quốc của toàn dân. Muốn đi đến kết quả đó, các nhà văn hóa ta cần tổ chức chặt chẽ và đi sâu vào quần chúng”. Người cũng nêu nhiệm vụ cụ thể của văn hóa là: “Nhiệm vụ của văn hóa chẳng những để cổ động tinh thần và lực lượng kháng chiến kiến quốc của dân, mà cũng phải nêu rõ những thành tích kháng chiến kiến quốc vĩ đại của ta cho thế giới. Các nhà văn hóa ta phải có những tác phẩm xứng đáng, chẳng những để biểu dương sự nghiệp kháng chiến kiến quốc bây giờ mà còn để lưu truyền cái lịch sử oanh liệt kháng chiến kiến quốc cho hậu thế”. 

Ngày 16 tháng 7 năm 1948, Hội nghị văn hoá toàn quốc lần thứ hai chính thức khai mạc, đồng chí Tổng Bí thư Trường Chinh đã đọc bản báo cáo quan trọng Chủ nghĩa Mác và văn hoá Việt nam. Bản báo cáo là cương lĩnh quan trọng về chủ trương, đường lối lãnh đạo văn hoá của Đảng một cách rõ ràng hơn lúc nào hết; đây cũng là lần đầu tiên Đảng ta chính thức nêu lên một cách hệ thống, toàn diện các quan niệm về văn hoá và phát triển văn hoá theo lập trường Mác-xít của Đảng. Bản cương lĩnh đã cụ thể hoá nội dung của Đề cương văn hoá Việt Nam năm 1943 của Đảng trên cơ sở nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử với ba nguyên tắc phát triển văn hoá việt nam là dân tộc, khoa học, đại chúng. Sau khi phân tích sâu sắc một số vấn đề lý luận Mác-Lênin về văn hoá, đồng chí Trường Chinh đã chỉ rõ lập trường văn hoá cách mạng nhất trên thế giới và nước ta hiện nay là: “Về xã hội lấy giai cấp công nhân làm gốc, về chính trị lấy độc lập, dân chủ nhân dân và chủ nghĩa xã hội làm gốc. Về tư tưởng, lấy học thuyết duy vật biện chứng và duy vật lịch sử làm gốc. Về sáng tác, lấy chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa làm gốc”.

Bản báo cáo Chủ nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam của đồng chí Trường Chinh  là vũ khí sắc bén, một tác phẩm lý luận về đường lối, phương châm văn hoá của Đảng, đặt nền móng cho mặt trận thống nhất văn hoá Việt Nam, đồng thời xác định nhiệm vụ chân chính của những người làm công tác văn hoá trong sự nghiệp kháng chiến kiến quốc của dân tộc. Bản báo cáo gây tiếng vang lớn cũng là lời hiệu triệu tập hợp đoàn kết rộng rãi các nhà văn hoá trong nước và nước ngoài tập trung vào nhiệm vụ kháng chiến. 

Sau hội nghị quan trọng này, hàng loạt các nhà văn hoá lớn, các văn nghệ sĩ nổi tiếng đã có những chuyển biến mạnh mẽ chưa từng thấy trong lịch sử dân tộc; những tác phẩm văn học nghệ thuật nổi tiếng, phản ánh hiện thực cuộc sống nhân dân và công cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc lần lượt ra đời. Tác phẩm “Đời sống mới” của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã hướng dẫn cụ thể việc ăn, việc ở, việc thiện, việc nghĩa, ma chay, giỗ chạp theo đời sống mới. Trong xã hội các hủ tục được cải tạo; ngoài mặt trận, các phong trào sáng tác văn nghệ quần chúng phản ánh cuộc kháng chiến diễn ra rộng khắp. Hàng loạt các nhà văn, nhà thơ, các văn nghệ sĩ lớn như: Tố Hữu, Nguyễn Huy Tưởng, Tô Hoài, Nam Cao, Nguyễn Tuân, Nguyễn Đình Thi... đã lăn lộn với cuộc sống nhân dân, bám sát chiến dịch để sáng tác và phản ánh. Nhiều tác phẩm lần lượt ra đời đã tạo nên một không khí hừng hực của cuộc kháng chiến thần kỳ của dân tộc.

Cùng với không khí hào hùng của dân tộc, ở Phú Thọ Mặt trận Liên Việt đã được thành lập, hoạt động của các tổ chức  như Đoàn thanh niên cứu quốc, Hội Phụ nữ cứu quốc, Nông dân cứu quốc, Phụ lão cứu quốc... đã diễn ra sôi nổi và mạnh mẽ. Thời kỳ này Hội nghiên cứu chủ nghĩa Mác cũng được thành lập gồm các văn  nghệ sỹ và trí thức và một số nhà giáo để tuyên truyền chủ nghĩa Mác trong nhân dân. Phú Thọ cũng thành lập Chi hội Hội văn hoá kháng chiến trong sự trợ giúp của đông đảo lực lượng văn nghệ sỹ Trung ương. Cuối năm 1948, Chi hội Hội văn hoá kháng chiến đã phát triển được hơn 2.000 hội viên. Một số ban, ngành của tỉnh cũng được xuất bản và phát hành như: Đặc san “Truyền tin” của Ty Thông tin, đặc san “Cầm cự” của Tỉnh đội bộ dân quân, tờ “Tia sáng’ của Tỉnh bộ Việt minh, tờ “Sông Lô’ của liên khu X, tờ “Đây Việt Bắc” của Chi hội Liên Việt, tờ “Phụ nữ tiến” của Hội Phụ nữ... đã góp phần tuyên truyền các chủ trương của Đảng và tinh thần của cuộc kháng chiến trong nhân dân Phú Thọ. 

Các nghệ sĩ lớn đã sinh sống và tham gia cuộc sống cùng nhân dân tại các xã như Gia Điền, Xuân Áng, Vân Cù, Đàn Trầm, Hương Xạ, Yên Kỳ, Ao Châu... tham gia tuyên truyền sáng tác, phản ánh cuộc sống nhân dân và cuộc kháng chiến. Tác phẩm “Bầm ơi”, “ Bà Bủ” của Tố Hữu, “Trường ca Sông lô” của Văn Cao đã ra đời. Ban kịch chuyên nghiệp của Thế Lữ tổ chức nhiều buổi biểu diễn tuyên truyền trong nhân dân. Tạp chí Văn nghệ số đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam được xuất bản tại Phú Thọ, trong hoàn cảnh đó Phú thọ trở thành thủ đô của văn nghệ kháng chiến. Các yếu tố trên đã ảnh hưởng lớn đến việc xây dựng nền văn hoá dân tộc dân chủ nhân dân ở tỉnh ta. Những kết quả trên mặt trận văn hoá đã thể hiện sự nỗ lực rất cao của Đảng bộ và nhân dân Phú thọ trong những năm đầu của cuộc kháng chiến, tạo niềm tin của nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng, vào thắng lợi của cuộc kháng chiến.

Trong quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng ta không ngừng đổi mới tư duy lý luận và bổ sung phát triển các quan điểm, đường lối lãnh đạo văn hoá phù hợp với điều kiện thực tiễn. Nghị quyết Trung ương 5 khoá VIII về xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc ra đời trong bối cảnh Đảng ta chủ động đổi mới tư duy, lãnh đạo toàn dân thực hiện công cuộc đổi mới toàn diện đất nước và hội nhập quốc tế. Nghị quyết đã đưa ra năm quan điểm chỉ đạo cơ bản: Văn hóa là nền tảng tinh thần xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế- xã hội; nền văn hóa mà chúng ta xây dựng là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; nền văn hóa việt Nam là nền văn hóa thống nhất mà đa dạng trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Xây dựng và phát triển văn hóa là sự nghiệp của toàn dân do Đảng lãnh đạo, trong đó đội ngũ trí thức giữ vai trò quan trọng; văn hóa là một mặt trận, xây dựng và phát triển văn hóa  là một sự nghiệp cách mạng lâu dài, đòi hỏi phải có ý chí cách mạng và sự kiên trì, thận trọng. 

Nhằm đáp ứng yêu cầu ngày càng cao trong quá trình phát triển bền vững đất nước và hội nhập quốc tế, ngày 9/6/2014, Ban Chấp hành Trung ương đã ban hành Nghị quyết số 33 về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Nghị quyết đã kế thừa các quan điểm mục tiêu của Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII; đồng thời xác định rõ mục tiêu, quan điểm và nhiệm vụ xây dựng văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Nghị quyết 33 đã xác định mục tiêu chung là xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng đảm bảo sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc, vì mục tiêu dân giàu mạnh, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Ngoài việc kế thừa các quan điểm xây dựng và phát triển văn hóa theo Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII, Nghị quyết 33 đã bổ sung hai quan điểm quan trọng đó là: Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa; phát triển hài hòa giữa kinh tế và văn hóa, chú ý đầy đủ đến yếu tố văn hóa và con người trong phát triển kinh tế. Đây là những quan điểm rất mới, đề cao xây dựng con người văn hóa và môi trường văn hóa.

Ngày 24/11/2021 Ban Bí thư Trung ương Đảng sẽ tổ chức hội nghị văn hóa toàn quốc tại thủ đô Hà Nội và trực tuyến trên toàn quốc, đây là sự kiện văn hóa lớn (được coi như hội nghị văn hóa toàn quốc lần thứ 3) nhằm triển khai thực hiện tư tưởng Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng; đánh giá việc triển khai đường lối, chủ trương, các nghị quyết, chỉ thị, kết luận của Đảng về công tác văn nghệ; từ đó thống nhất phương hướng nhiệm vụ trọng tâm công tác văn hóa văn nghệ trong giai đoạn 2021 - 2026, tầm nhìn đến 2045. Chúng ta tin tưởng, kỳ vọng vào kết quả hội nghị để văn hóa tiếp tục phát triển, có những đóng góp tích cực trong xây dựng và phát triển đất nước để “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi” theo tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Nguyễn Đắc Thủy
TUV, Giám đốc Sở VH,TT&DL